Kerk-zijn in een pandemie: ‘In deze moeilijke tijd hadden we de deuren juist wagenwijd open willen zetten’

Zestien maanden geleden werden in onze kerkelijke gemeenten de laatste ‘normale’ diensten  gehouden. In de eerste weken van de eerste lockdown was het behelpen, aanpassen en improviseren. Hoe staan onze wijkgemeentes er nu voor? Welke veranderingen en initiatieven waren er en welke daarvan zijn blijvend? Wat vond men terugkijkend het zwaarst en hoe kijkt men naar de toekomst? Gaandewegs Saskia Dankers vroeg het aan de wijkgemeentes. Deze week deel 1 van ‘Kerk-zijn in een pandemie’. 

Van geen kerkgangers naar dertig en daarna opschaling, maar van december tot april opnieuw geen kerkgangers. Gemeentezang was sinds maart 2020 niet mogelijk, maar vanaf december werd ook afgeraden voorzangers in te zetten. Mondkapjes deden in de kerk haar intrede. Inmiddels mag er gelukkig weer meer, maar gemeentes moesten het afgelopen jaar flexibel zijn.

In alle wijkgemeentes van de PGZ worden de diensten nu ook met beeld uitgezonden en er wordt goed gekeken. De professionaliteit van de beelduitzendingen is toegenomen, zowel door betere apparatuur als meer ervaring. Alle gemeentes geven aan dat de beelduitzendingen een blijvertje zijn en zijn vol lof over hun techniekteams. Al is het voor sommige predikanten best lastig om tijdens de dienst zowel de kerkganger als de mensen thuis te bedienen.

Predikant in quarantaine
In de Protestantse Gemeente ‘De Hoofdhof’ is het voorgekomen dat de voorgaande predikant in quarantaine zat. Desiree Lips (De Hoofdhof): “Dan werd voor de oplossing gekozen om de preek ter plekke of op locatie – coronaveilig – op te nemen en tijdens de viering in te passen. De rest van de viering werd opgevangen door gemeenteleden.”
In veel gemeenten is er speciale aandacht voor het aansteken van een kaars. In de Open Kring en in De Hoofdhof wordt een ‘gemeentekaars’ aangestoken als teken van betrokkenheid bij elkaar, nu men niet samen kan komen. De kijkers thuis worden ook uitgenodigd een kaars aan te steken. In de Evangelisch-Lutherse Gemeente (ELG) is er sinds Pasen een Reispaaskaars (zie foto). Ds. Margo Jonker: “Deze kaars is in de Paasnacht ontstoken en toen de gemeente in gegaan. De kaars kan een paar dagen bij gemeenteleden te gast zijn en dan weer verder reizen. Daarbij nodigen we ieder uit om in een bijbehorend boekje de ‘kaarsmomenten’ op te schijven. Zo verbinden we ons met het licht, maar ook met elkaar.”

Het gebrek aan gemeentezang werd in de loop van 2020 in vrijwel alle gemeentes opgelost door voorzangers. Nadat dit werd afgeraden, werd vervanging gevonden in het voordragen van liederen tijdens muziekspel. Een deel van de gemeentes (onder andere Stinskerk, Oosterkerk- Adventskerk) is gestart met het tonen van opnames van Nederland Zingt (EO) en materiaal van KRO-NCRV. In De Hoofdhof wordt gebruikgemaakt van YouTube, maar ook van eigen gemaakte filmpjes en vlogs.

In de Adventskerk en Oosterkerk kun je gebedspunten doorgeven via WhatsApp

In de Oosterkerk-Adventskerk worden naast filmpjes ook afbeeldingen en kunst gebruikt. In sommige gemeentes zijn er interactieve momenten tijdens de dienst. Ds. Elly Urban (Oosterkerk-Adventskerk): “Vanaf het najaar 2020 hebben we gewerkt met een ‘digitaal aandachtsboek’: via e-mail, sms en WhatsApp konden mensen – tot 15 minuten na het begin van de dienst – gebedspunten doorgeven, die door de predikant dan in de voorbeden worden meegenomen.” Het kinderkerstfeest moest noodgedwongen ook veelal digitaal plaatsvinden (Open Kring) of de musical werd opgenomen en digitaal uitgezonden (Oosterkerk).

Ontmoeting
Digitale koffiemomenten na de dienst zijn populair (bij Open Kring, Jeruzalemkerk, ELG, Oosterkerk en Adventskerk). De behoefte aan ontmoeting is groot. Ds. Gerlof van Rheenen (Stinskerk): “Er wordt veel gesproken over de tijd na corona en dan vooral over de vraag of mensen weer in gelijke getale naar de kerk zullen komen. Ik ben daar optimistisch over. Ik merk dat voor velen de kerk en contact met gemeenteleden een zeer belangrijke rol speelt. Het is mooi dat via de computer een dienst gevolgd kan worden, maar persoonlijk contact blijft voor het merendeel de voorkeur genieten.”

“Met name het samen zingen en het kopje koffie en praatje na de dienst wordt gemist (daar ga je dan met je preek …).” – Ds. Gerlof van Rheenen (Stinskerk)

Hoewel de ontmoeting dus wordt gemist, vinden veel wijkgemeentes het lastig inschatten hoeveel gemeenteleden de weg naar de kerk weer terug zullen vinden. Desiree Lips (De Hoofdhof): “Voor een aantal mensen zal de drempel van de kerk door alle beperkende maatregelen erg hoog zijn geworden. We verwachten niet dat iedereen terug naar de diensten zal komen. Dit omdat het toch voor een aantal mensen gemakkelijker is om thuis te kijken.” Waarbij ze wijst op leeftijd en gezondheid.

Ds. Gert-Jan Codée (Jeruzalemkerk): “Door de digitale diensten zijn er ook mensen die in de afgelopen tijd onze gemeente hebben leren kennen en inmiddels lid zijn geworden. We hopen echter dat het thuiskijken toch een surrogaat zal blijven van de echte diensten en dat mensen niet uit gemak thuisblijven, maar de kerk weer weten te vinden.”

“Door de digitale diensten leerden nieuwe mensen onze kerk kennen.”

“Wat zou het mooi zijn als alle generaties weer samen in de kerk kunnen zitten. Het is ook spannend of de jongeren weer allemaal de kerkdienst gaan bezoeken, al hebben we door de club en catechese wel contact met hen.” Ds. Cor Baljeu (Open Kring): “Na de eerste coronagolf bleek de koffie-ochtend plotseling in een grote behoefte te voorzien. Daarvóór kwam er letterlijk een handvol mensen, na de coronagolf kwamen we niet onder de tien. Toen de tweede golf eraan kwam, moesten we de deuren sluiten. Sinds kort zijn we weer begonnen.”

Moeilijk
Veel pastorale gesprekken binnen protestants Zwolle gaan digitaal of telefonisch, maar dat blijft behelpen. Daarom wordt soms toch fysiek afgesproken. Hierbij moet altijd rekening worden gehouden met de veiligheid. Gevraagd naar wat als het zwaarst aan de afgelopen periode wordt gezien noemen alle gemeentes de eenzaamheid en het gebrek aan ontmoeting. Desiree Lips (De Hoofdhof) verwoordt het zo: “Het is voor veel mensen een eenzame tijd geweest en nog! De terughoudendheid in onderlinge ontmoetingen, de angst om ziek te worden of de ander te besmetten zijn juist het tegengestelde van wat we als kerkgemeenschap willen zijn: uitnodigend en gastvrij.” Vooral het vormgeven van uitvaarten waar weinig familie en vrienden bij mochten zijn was zwaar, geeft ds. Urban (Oosterkerk-Adventskerk) aan. “Angst voor besmettingen en angst voor kwetsbare familieleden. Dat gaf verdriet en spanning.” Daarnaast geeft zij aan: “En er was de uitdaging voor gezinnen en jongeren, dat de scholen dicht waren en er verder ook zo weinig mogelijkheid tot ontspanning was. Dit legde een zware druk op gezinnen. Ook de betrokkenheid bij de kerk was lastiger, omdat gezinnen, kinderen en jongeren niet veel zin hadden om, na een hele week online lessen volgen op school of online vergaderen, ook nog eens online een kerkdienst te volgen.”

Het is soms ook wel moeilijk geweest hoe om te gaan met de coronaregels in de kerk, geeft ds. Jonker (ELG) aan. “De een ziet meer mogelijkheden dan de ander, de een vindt de regels te strak, de andere vindt het belangrijk om regels te volgen. Binnen de gemeente levert het verschil tussen ‘rekkelijken en preciezen’ ook wel spanning op.” Ds. Codée (Jeruzalemkerk): “Het zwaarst was om als kerkenraad en gemeenteleden goed in contact te blijven met elkaar. Alleen telefonisch of digitaal contact roept toch eerder misverstanden op in de communicatie. Ook heeft het veel energie gevraagd om elke keer weer na te denken hoe we met alle beperkingen toch zo goed als mogelijk gemeente kunnen zijn voor alle leeftijden.”

“Het was ook lastig om de deur dicht te moeten houden, terwijl we juist zo graag de deur wagenwijd open wilden zetten, omdat we een goede boodschap hebben in deze gebroken wereld.” – Ds. Gert-Jan Codée (Jeruzalemkerk)

Kerkenraden moesten afgelopen anderhalf jaar snel schakelen, terwijl er weinig mogelijkheden waren om fysiek bij elkaar te komen. Velen geven aan dat digitaal vergaderen wel werkte, maar dat het toch lastig en vermoeiend was. Er zijn daardoor zaken blijven liggen, zoals ds. Van Rheenen (Stinskerk) aangeeft: “Door corona is de opbouw van samenwerking met de gemeente rond de Open Kring goeddeels stil komen te liggen. Het was praktisch bijna onmogelijk samen te vergaderen en gezamenlijke bijeenkomsten met gemeenteleden organiseren was al helemaal geen haalbare kaart. De opbouwtijd (drie jaar) die we gekregen hebben, is daardoor voor een groot deel voorbij gegaan zonder vorderingen te kunnen maken. Ik hoop dat de Algemene Kerkenraad aan de wijkgemeenten een jaar extra de gelegenheid geeft om de samenwerking op te bouwen, zonder druk van te nemen beslissingen.”

Dit artikel verscheen in ons magazine Gaandeweg. Tekst: Saskia Dankers.
Volgende week deel 2: ‘Door de pandemie denken we na over andere vormen van kerk-zijn.’